Νίτσε -Το πρόβλημα του Σωκράτη

Οι σοφότεροι άνθρωποι όλων των εποχών κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα για τη ζωή: δεν αξίζει τίποτε… Παντού και πάντα ακούει κανείς τον ίδιο ήχο από το στόμα τους – έναν ήχο γεμάτο από αμφιβολία, από μελαγχολία, από κούραση από τη ζωή, από από αντίσταση στη ζωή. Ακόμη κι ο Σωκράτης είπε όταν πέθαινε: «το να ζεις σημαίνει να ‘σαι άρρωστος πολύ καιρό: χρωστώ έναν πετεινό στον λυτρωτή Ασκληπιό». Ακόμη κι ο Σωκράτης είχε κουραστεί από τη ζωή. – Τι αποδεικνύει όμως αυτό; Τι δηλώνει;

– Άλλοτε θα ’λεγε κανείς (-ω, έχει λεχθεί, και μάλιστα δυνατά, και ιδίως από τους πεσιμιστές μας!): «Κάτι απ’ όλα αυτά πρέπει να ‘ναι αληθινό! Η consensus sapientium υποδεικνύει την αλήθεια». – Μπορούμε σήμερα να μιλούμε έτσι; Πρέπει να μιλούμε έτσι; «Κάτι απ’ όλα αυτά πρέπει να ‘ναι αρρωστημένο», απαντούμε εμείς: πρέπει να εξετάζονται εξονυχιστικά αυτοί οι σοφότεροι άνθρωποι όλων των εποχών! Μήπως δεν πατούσαν καλά στα πόδια τους; Μήπως ήταν αργοπορημένοι; παραπαίοντες; decadents; Μήπως εμφανίζεται η σοφία στη γη σαν τον κόρακα που τον τραβάει η μυρωδιά απ’ το ψοφίμι;

Συζήτηση του Σωκράτη «Περί Ανδρείας»

Και τι θα έλεγες για την ανδρεία που επιδεικνύεται στη θάλασσα, στην αρρώστια, στη φτώχεια ή στον πολιτικό βίο; Επιπλέον μερικοί άνθρωποι είναι γενναίοι όταν έρχονται αντιμέτωποι με τον πόνο και αδύναμοι όταν παρασύρονται από την απόλαυση. Γι αυτό σε ρωτώ ξανά: τι θα ονομάζαμε γενικώς ανδρεία Λάχη;

Δυο Αθηναίοι Στρατηγοί ο Λάχης και ο Νικίας συζητούν με το Σωκράτη για την ανδρεία που θα πρέπει να επιδεικνύουν οι μαχητές στο πεδίο της μάχης. Παρενθετικά και οι δυο στρατηγοί έχασαν τη ζωή τους ο μεν Λάχης στη μάχη της Μαντίνειας το 418πχ και ο Νικίας το 412πχ στη Σικελιανή εκστρατεία. Ο Σωκράτης φέρνει την κουβέντα σε ένα υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με την ανδρεία και ζητά από τους Στρατηγούς που είναι ειδικοί τη γνώμη τους. Ακολουθεί ο διάλογος :

ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ μέσα από τον διάλογο Σωκράτη Ευθύδημου

Δεν αξίζει να ζεις βίον
ανεξέταστο

ΣΩΚΡΑΤΗΣ, από την Απολογία του Πλάτωνος

Στο ακόλουθο απόσπασμα από μια χαρακτηριστική συζήτηση του Σωκράτη, ο φιλόσοφος προκαλεί τον νεαρό του φίλο Ευθύδημο να προσπαθήσει να αποκτήσει αυτογνωσία. Προέρχεται από τα Απομνημονεύματα Σωκράτους του Ξενοφώντος (Δ 24-30), ο οποίος, μετά τον Πλάτωνα, μας έδωσε τις καλύτερες αναφορές για τη ζωή και τη σκέψη του Σωκράτη.

Ο Σωκράτης συζητά με τον Ισχόμαχο για τα σημαντικά ζητήματα στις σχέσεις

4	«Προσωπικά,» είπα, «Ισχόμαχε, θα χαιρόμουν πάρα πολύ να μάθω από σένα και το εξής: εκπαίδευσες εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου, ώστε να είναι αυτή που πρέπει, ή ήξερε ήδη να εκτελεί τα καθήκοντά της, όταν την πήρες από τον πατέ-
5	ρα της και τη μητέρα της;» «Μα πώς θα μπορούσε,» είπα, «να ξέρει, Σωκράτη, τον καιρό που την πήρα; Αυτή δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών, όταν ήρθε σε εμένα, ενώ έως τότε ζούσε κάτω από αυστηρή επιτήρηση, προκειμένου όσο το δυνατό λιγότερα να δει, όσο το δυνατό λιγότερα να
6	ακούσει και όσο το δυνατό λιγότερα να ρωτήσει. Δεν νομί- ζεις ότι ήταν αρκετό, αν, όταν ήρθε, ήξερε απλώς να πάρει μαλλί και να φτιάξει ένα ρούχο και αν είχε δει πώς γίνεται η ανάθεση της επεξεργασίας του μαλλιού στις δούλες; Πά- ντως, στα σχετικά με το στομάχι,» είπε, «ήρθε, Σωκράτη,

		άριστα εκπαιδευμένη· και τούτο, αν με ρωτάς, έχω την εντύπωση ότι είναι το μέγιστο που έχει να μάθει τόσο ο άντρας όσο και η γυναίκα.»
	7		«Στα υπόλοιπα,» είπα εγώ, «εκπαίδευσες, Ισχόμαχε, εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου,
	8	ώστε να είναι ικανή να φροντίζει όσα πρέπει;» «Όχι, μα τον Δία,» είπε ο Ισχόμαχος, «εννοώ όχι, προτού προσφέρω θυσία και παρακαλέσω τους θεούς να επιτύχουμε, εγώ διδάσκοντας και εκείνη μαθαίνοντας, το άριστο και για τους δυο μας.» «Δηλαδή,» είπα εγώ, «πρόσφερε και η γυναίκα σου μαζί σου θυσία και προσευχόταν μαζί σου για τα ίδια με εσένα;» «Ακριβώς ,» είπε ο Ισχόμαχος· «έδινε μάλιστα πολλές διαβεβαιώσεις και παρακαλούσε τους θεούς να την αξιώσουν να γίνει αυτή που πρέπει, και ήταν ολοφάνε- ρο ότι δεν θα αδιαφορήσει γι’ αυτά που της μάθαινα.»
	9		«Για τ’ όνομα των θεών,» είπα εγώ, «Ισχόμαχε, ποιο ήταν το πρώτο που δοκίμασες να
		της μάθεις, πες μου· γιατί εγώ θα σε ακούσω με μεγαλύτερη ευχαρίστηση να περιγράφεις αυτά παρά αν περιέγραφες τον συναρπαστικότερο αθλητικό ή ιππικό αγώνα.» Και ο
	10	Ισχόμαχος απάντησε· «εντάξει, Σωκράτη· όταν είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει, ώστε να είναι σε θέση να συζητήσει, της έκανα μια ερώτηση όπως αυτή: Πες μου, γυναί- κα, έχεις άραγε συνειδητοποιήσει ήδη για ποιο λόγο τελικά εγώ σε παντρεύτηκα και οι
	11	γονείς σου σε έδωσαν σε εμένα; Γιατί ότι δεν είχαμε βέβαια δυσκολία να βρούμε κάποι- ον άλλο για να πλαγιάζουμε μαζί του, αυτό, χωρίς αμφιβολία, είναι και για σένα προφα- νές. Όταν καθίσαμε και σκεφτήκαμε, εγώ για μένα και οι γονείς σου για σένα, ποιος θα ήταν για το σπίτι και για τα παιδιά ο καλύτερος σύντροφος που θα μπορούσαμε να πά- ρουμε, διάλεξα εγώ εσένα και οι γονείς σου, όπως προκύπτει, διάλεξαν από τους διαθέ-
	12	σιμους εμένα. Αν τώρα δώσει κάποτε ο θεός να αποχτήσουμε παιδιά, θα σκεφτούμε τότε πώς θα τους δώσουμε την καλύτερη δυνατή ανατροφή· γιατί θα είναι και αυτό κοινό αγα- θό για μας, να εξασφαλίσουμε τους καλύτερους δυνατούς συμμάχους και γηροκόμους.

13

Για την ώρα κοινό για μας είναι τούτο το σπιτικό. Γιατί και εγώ συνεισφέρω στο κοινό ταμείο ό,τι έχω, και εσύ κατέθεσες στο κοινό ταμείο ό,τι έφερες. Και δεν πρέπει να λο- γαριάζουμε ποιος τελικά από εμάς τους δύο συνεισέφερε περισσότερα· χρειάζεται απλώς να ξέρουμε καλά ένα πράγμα, ότι δηλαδή όποιος από εμάς τους δύο είναι ο κα- λύτερος συμμέτοχος, αυτός κάνει και τη σημαντικότερη συνεισφορά.»

Όλα τα στάδια επεξεργασίας του μαλλιού. Από την πρώτη ύλη στο τελικό προϊόν. Άλλες γυναίκες ζυγίζουν το μαλλί, άλλες υφαίνουν, άλλες γνέθουν και άλλες διπλώνουν το έτοιμο ύφασμα. Αθηναϊκή λήκυθος, γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. (Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art.) [Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]
	14		Μου απάντησε σ’ αυτό η γυναίκα μου: «Και πού,» είπε, «θα μπορούσα εγώ να σε
		βοηθήσω; Ποιες είναι οι δικές μου δυνατότητες; Τα πάντα εξαρτώνται από σένα· έργο
	15	δικό μου είπε η μητέρα μου ότι είναι να δείχνω σωφροσύνη.» «Ναι μα τον Δία, γυναί- κα,» είπα εγώ, «το ίδιο είπε και σε εμένα ο πατέρας μου. Χαρακτηριστικό ωστόσο σω- φρόνων ανθρώπων είναι, είτε πρόκειται για άντρα είτε για γυναίκα, να ενεργούν έτσι ώστε και αυτά που έχουν να διατηρούνται σε άριστη κατάσταση και να αποκτήσουν
	16	επιπλέον όσο το δυνατό περισσότερα με έντιμο και δίκαιο τρόπο.» «Και ποιο είναι αυ- τό,» είπε η γυναίκα μου, «που κρίνεις ότι, αν το έκανα, θα βοηθούσα και εγώ να μεγα- λώσει η περιουσία της οικογένειας;» «Ναι μα τον Δία,» είπα εγώ, «αυτά για τα οποία οι θεοί έχουν προικίσει τη φύση σου και τα οποία επικροτεί ο νόμος, αυτά προσπάθησε να
	17	τα κάνεις όσο γίνεται καλύτερα.» «Και ποια είναι συγκεκριμένα αυτά;» είπε εκείνη. «Προσωπικά νομίζω,» είπα, «όχι τα πιο ασήμαντα, εκτός βέβαια και αν η βασίλισσα στο
	18	σμήνος των μελισσών εποπτεύει έργα ασήμαντα. Γιατί εγώ,» είπα, «έχω την εντύπωση, γυναίκα, ότι και οι θεοί με άκρα σοφία συγκρότησαν ειδικά αυτό το ζευγάρι που λέγεται
	19	θηλυκό και αρσενικό, με στόχο τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια και για τους δύο. Κατ’ αρ- χάς, το ζευγάρι αυτό πλαγιάζει μαζί και τεκνοποιεί, για να μην εξαφανιστούν τα είδη· έπειτα, από αυτό το ζευγάρι εξασφαλίζεται, τουλάχιστον για τους ανθρώπους, η δυνατό- τητα να έχουν γηροκόμους. Τέλος, οι άνθρωποι δεν ζουν στο ύπαιθρο, όπως τα ζώα, αλ-
	20	λά χρειάζονται προφανώς στέγη. Οι άνθρωποι ωστόσο που επιθυμούν να έχουν τα αγαθά που θα φέρουν μέσα στον στεγασμένο χώρο χρειάζονται κάποιον που θα αναλάβει τις ερ- γασίες στο ύπαιθρο. Γιατί και το όργωμα και η σπορά και το φύτεμα και το βόσκημα εί- ναι όλα εργασίες υπαίθριες· και αυτές εξασφαλίζουν τα απαραίτητα.
	21		Από την άλλη, όταν αυτά συγκεντρωθούν μέσα στον στεγασμένο χώρο, χρειάζεται κά-
		ποιος που θα τα φυλάει και θα κάνει τις εργασίες που απαιτούν στεγασμένο χώρο. Στε- γασμένο χώρο πάλι χρειάζεται και η ανατροφή των νεογέννητων παιδιών, στεγασμένο χώρο χρειάζονται και τα τρόφιμα που παρασκευάζονται από δημητριακά, όπως επίσης

	22	και η παραγωγή ρούχων από μαλλί. Και επειδή οι δύο αυτές εργασίες, και οι μέσα και οι έξω, απαιτούν μόχθο και φροντίδα, έχω την εντύπωση,» είπε, «ότι και τη φύση την έπλασε εξαρχής ο θεός της μεν γυναίκας κατάλληλη για τις εργασίες και τις φροντίδες μέσα στο σπίτι, <του δε άντρα για τις έξω.>…»
			Στις παραγράφους που παραλείπονται ο Ξενοφών διατυπώνει κρίσεις για τους διαφορετι- κούς ρόλους του άντρα και της γυναίκας, οι οποίοι, κατ’ αυτόν, έχουν καθοριστεί από το θεό. Στις τελευταίες παραγράφους η γυναίκα συγκρίνεται με τη βασίλισσα των μελισσών.
	35	«Θα χρειαστεί δηλαδή,» είπε η γυναίκα, «να κάνω και εγώ αυτά [που κάνει η βασίλισσα του σμήνους];» «Θα χρειαστεί οπωσδήποτε,» είπα εγώ, «να μένεις μέσα και αφενός να στέλνεις έξω τους δούλους που έχουν να εργάζονται έξω, αφετέρου να επιβλέπεις εκεί-
	36	νους που πρέπει να εργάζονται μέσα. Πρέπει επίσης να παραλαμβάνεις ό,τι μπαίνει στο σπίτι και όσα χρειάζεται να αναλωθούν να τα μοιράζεις, για όσα πάλι χρειάζεται να μεί- νουν στην άκρη πρέπει να σκέφτεσαι εκ των προτέρων και να έχεις τον νου σου ώστε να μην εξαντλούνται σε ένα μήνα οι προμήθειες που προορίζονται για ένα χρόνο. Και όταν σου φέρουν μαλλί, πρέπει να φροντίσεις να φτιαχτούν ρούχα για όσους χρειάζεται· οφεί- λεις ακόμη να φροντίζεις να είναι σε καλή κατάσταση για κατανάλωση το αποθηκευμένο

			Συνάντηση νέας γυναίκας με νεαρό άνδρα. Τα δώρα που ανταλλάσσουν (κλωνάρι μυρτιάς, σφαίρα) και η πάπια συνδέονται με τη λατρεία της Αφροδίτης και υποδηλώνουν το ερωτικό περιεχόμενο της σκηνής. Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας, περ. 470-460 π.Χ. (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.)
	37	σιτάρι. Μία ωστόσο από τις ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα, εγώ, «θα σου φανεί ίσως ότι δεν είναι και ό,τι πιο ευχάριστο· εννοώ ότι, αν αρρωστήσει κάποιος από τους δού- λους, πρέπει να φροντίζεις να έχει, ο οιοσδήποτε, την απαραίτητη περιποίηση.» «Το αντίθετο, μα τον Δία», είπε η γυναίκα, «αυτό θα είναι άκρως ευχάριστο, αν βέβαια εκεί- νοι που είχαν την κατάλληλη περιποίηση φανούν ευγνώμονες και είναι πιο αφοσιωμένοι από ό,τι πριν.»
	38		«Και εγώ,” είπε ο Ισχόμαχος, «εντυπωσιασμένος από την απάντησή της, είπα:” «Άρα-
		γε, γυναίκα, χάρη σε τέτοιες στοχαστικές ενέργειες της βασίλισσας του σμήνους, οι μέλισ- σες νιώθουν έτσι απέναντί της, ώστε, όταν εκείνη εγκαταλείπει το σμήνος, καμία από τις
	39	μέλισσες δεν νομίζει ότι πρέπει να μείνει πίσω, αλλά την ακολουθούν όλες;» Και η γυναί- κα μου μού απάντησε: «Θα με εξέπληττε,» είπε, «αν τα καθήκοντα του ηγέτη δεν είχαν να κάνουν πιο πολύ με εσένα παρά με εμένα. Γιατί το έργο το δικό μου να φυλάω και να μοιράζω τα πράγματα που βρίσκονται μέσα θα φαινόταν, νομίζω, γελοίο, αν δεν φρόντιζες
	40	εσύ να φθάνουν κάποιες προμήθειες από έξω μέσα.» «Γελοίο θα φαίνεται επίσης,» είπα εγώ, «και το να φέρνω εγώ στο σπίτι πράγματα, αν δεν υπάρχει κάποιος που να φυλάει ό,τι μπαίνει μέσα στο σπίτι. Δεν βλέπεις,» είπα εγώ, «πόσο αξιολύπητοι είναι εκείνοι που λέγεται ότι αδειάζουν νερό στο τρύπιο πιθάρι, επειδή ακριβώς πιστεύεται ότι ματαιοπο- νούν;» «Ναι μα τον Δία,» είπε η γυναίκα, «είναι όντως δυστυχείς, αν κάνουν κάτι τέτοιο.»
	41		«Άλλες όμως ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα εγώ, «είναι, γυναίκα, ευχάριστες για
		σένα· όταν αίφνης πάρεις κάποια δούλα που δεν ξέρει να δουλεύει το μαλλί και της το μάθεις και έτσι αποκτήσει για σένα διπλάσια αξία· και όταν πάρεις κάποια που δεν ξέρει από διαχείριση και εξυπηρέτηση και, αφού τη διδάξεις και την κάνεις πιστή και εξυπηρε- τική, έχει για σένα ανεκτίμητη αξία· ή όταν θα έχεις τη δυνατότητα αφενός να ανταμεί- βεις τους συνετούς και χρήσιμους για το σπίτι σου, αφετέρου να τιμωρείς κάποιον, αν

42

σου φαίνεται κακός. Και το πιο ευχάριστο από όλα: εάν αποδειχθείς ανώτερη από εμένα, θα με κάνεις και εμένα υπηρέτη σου και τότε δεν θα υπάρχει λόγος να φοβάσαι μήπως, καθώς θα περνούν τα χρόνια, θα σε τιμούν στο σπίτι λιγότερο από πριν, αλλά θα πιστεύ- εις ότι, μεγαλώνοντας, όσο καλύτερη σύντροφος θα είσαι για μένα και όσο καλύτερος φύ-

	43	λακας του σπιτιού για τα παιδιά, τόσο περισσότερο θα σε τιμούν στο σπίτι. Γιατί δεν εί- ναι η ομορφιά της νιότης,» είπα εγώ, «αλλά οι αρετές οι χρήσιμες για τη ζωή που κάνουν να πληθαίνουν τα καλά και τα ωραία πράγματα για τους ανθρώπους». Αυτή πάνω κάτω, Σωκράτη, ήταν, όσο θυμάμαι, η πρώτη συζήτηση που είχα μαζί της.
		(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

Πηγή:Απόσπασμα από το Ανθολόγιο της Β ‘ Γυμνασίου

Αττική ερυθρόμορφη υδρία με σκηνή από γυναικωνίτη, περ. 430 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)

Δείτε τι απάντησε ο Σωκράτης στην ερώτηση ποιος είναι μορφωμένος

Όταν ρωτήσανε τον Σωκράτη να τους δώσει τον ορισμό του μορφωμένου ανθρώπου, δεν ανέφερε τίποτε για την συσσώρευση γνώσεων. «Η μόρφωση είπε, είναι θέμα συμπεριφοράς.

Ποιους ανθρώπους λοιπόν θεωρώ μορφωμένους;

Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Ω φίλε ΠΑΝ τε και άλλοι όσοι τήδε θεοί, δοίητε μοι καλώ γενέσθαι τάνδοθεν έξωθεν δε όσα έχω, τοις εντός είναι μοι φιλία, πλούσιον δε νομιζοιμι τον σοφόν. Το δε χρυσούν πλήθος είη μοι όσον μήτε φέρειν μήτε άγειν δύνατ άλλος ή ο σώφρων.

Ω φίλε(αγαπητέ) ΠΑΝ (Δημιουργέ που έχεις φτιάξει το ΠΑΝ), και σεις άλλοι θεοί, όσοι λατρεύεστε εδώ ,κάνε τε με να γίνω ωραίος εσωτερικά(στην ψυχή). Τα δε υλικά αγαθά, όσα έχω, κάντε τα να βρίσκονται σε αρμονική σχέση με τις ιδέες μου. Να νομίζω πλούσιο μόνο το σοφό, και να έχω τόση περιουσία, όση θα ήταν αρκετή να έχει και να ανέχεται, όχι άλλος άνθρωπος αλλά ο σώφρων.

Πλάτων (Φαίδρος, 279 B-C)

Ο Σωκράτης και η Φιλία

«Οι καλοί φίλοι», έλεγε ο Σωκράτης, «με ευχαριστούν πολύ περισσότερο από όσο θα ευχαριστούσε κάποιον άλλον ένα περίφημο άλογο, ένα εξαιρετικό κυνηγόσκυλο ή ένας κόκορας που θα κέρδιζε σε κάθε κοκορομαχία. Αν έχω κάτι καλό να πω, το

Αυτό είναι το μυστικό του Σωκράτη για να πετύχεις οτιδήποτε επιθυμείς!

Καθώς ο Πλάτων έκανε βόλτα, ένα πρωινό με το δάσκαλό του Σωκράτη, τον κοίταξε βαθιά στα μάτια και τον ρώτησε ποιο είναι το μυστικό για να πετύχεις οτιδήποτε.

Ο Σωκράτης δεν απάντησε και ο Πλάτων από σεβασμό δεν επίμεινε, λίγο πριν φτάσουν όμως στην πηγή στερνή για να πιουν νερό, δεν άντεξε και ξαναρώτησε…

Τότε ο δάσκαλος έσκυψε ήπιε νερό και έπιασε άγρια τον Πλάτωνα από τα μαλλιά και έβαλε το κεφάλι του βίαια μέσα στη γούρνα και λίγο πριν πνιγεί τον απελευθέρωσε, ενώ εκείνος τραβήχτηκε παίρνοντας βαθιά ανάσα, όπως αναφέρει το tonwtiko.

Μετά από λίγη ώρα και αφού ο Πλάτων είχε συνέλθει ο Σωκράτης είπε:

Το σοφό τεστ του Σωκράτη που πρέπει να το εφαρμόζουμε κι’ εμείς

Μια μέρα, εκεί που ο μεγάλος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Σωκράτης έκανε τη βόλτα του στην Ακρόπολη, συνάντησε κάποιον γνωστό του, ο οποίος του ανακοίνωσε ότι έχει να του πει κάτι πολύ σημαντικό που άκουσε για κάποιον από τους μαθητές του.

Ο Σωκράτης του είπε ότι θα ήθελε, πριν του πει τι είχε ακούσει, να κάνουν το τεστ της «τριπλής διύλισης».

«- Τριπλή διύλιση;» ρώτησε με απορία ο γνωστός του.

– Ναι, πριν μου πεις τι άκουσες για το μαθητή μου θα ήθελα να κάτσουμε για ένα λεπτό να φιλτράρουμε αυτό που θέλεις να μου πεις.

– Το πρώτο φίλτρο είναι αυτό της αλήθειας.

Είσαι λοιπόν εντελώς σίγουρος ότι αυτό που πρόκειται να μου πεις είναι αλήθεια;