Λέον Τολστόι: «Ευτυχία δεν είναι να κάνεις πάντα αυτό που θέλεις, αλλά να θέλεις πάντα αυτό που κάνεις»

Ήταν αθεράπευτα ντροπαλός μα είχε φύση ανήσυχη. Παρά το γεγονός ότι προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια, έχασε και τους δύο του γονείς πολύ νωρίς στη ζωή του. Έτσι δεν θα χαρακτήριζε κανείς την παιδική του ηλικία ως πολυτελή, αλλά περισσότερο ως επώδυνη.

Και αυτό διότι δεν έχασε μόνο τους γονείς του, αλλά και την επόμενη κηδεμόνα του, όπου τελικά μετακόμισε σε σπίτι θείου του. Παρά το γεγονός ότι περιβαλλόταν από το θάνατο των αγαπημένων του, ο Λέων προσπάθησε να διατηρήσει στη μνήμη του τις πιο ευτυχισμένες στιγμές εκείνων των χρόνων.

Ο Τολστόι αποτέλεσε έμπνευση για τον Γκάντι, ο οποίος επηρεάστηκε από δοκίμια του πρώτου για την ειρήνη, πάνω στα οποία θεμελίωσε στη συνέχεια τη θεωρία του περί μη βίαιης αντίστασης στην αδικία. Αλλά και ο Martin Luther King λέγεται πως εμπνεύστηκε από τις ιδέες του μεγάλου αυτού συγγραφέα.

Το αίνιγμα της αριστοτελικής «κάθαρσης»

photo by EvAr

Σε προηγούμενο άρθρο μας στο κυριακάτικο «Βήμα» κάναμε νύξη στον πολυσυζητημένο αριστοτελικό όρο «κάθαρση». Στο παρόν θα επιχειρήσουµε να προσεγγίσουµε ερµηνευτικά, όσο μας είναι δυνατόν, τον όρο αυτόν της «Ποιητικής» του Αριστοτέλη – ακροπατώντας σε μερικά από τα βασικότερα μελετήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Ο όρος «κάθαρση» αποτελεί, όπως είναι γνωστό, την ακροτελεύτια λέξη του περίφημου ορισμού που δίνει ο Σταγιρίτης στην «Ποιητική» του για την τραγωδία.

 

Για να ξαναθυμηθούμε το νοηματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο απαντά ο αινιγματικός αυτός όρος, παραθέτουμε τον ορισμό αυτόν σε ελεύθερη απόδοση στη νεοελληνική: η τραγωδία είναι μίμηση πράξεως σοβαρής και ολοκληρωμένης, που έχει αρχή, μέση και τέλος και κάποια σημαντική έκταση – μέγεθος ευσύνοπτο.

Ο παιδαγωγός σου δεν μπορεί να είναι άλλο από ελευθερωτής σου (Νίτσε – Ο Σοπενχάουερ ως παιδαγωγός)

Ο ταξιδευτής εκείνος, που είχε δει πολλές χώρες και λαούς και κάμποσες ηπείρους, και τον ρώτησαν ποια ιδιότητα των ανθρώπων συνάντησε παντού, έλεγε: «έχουν μια κλίση στην οκνηρία». Σε μερικούς θα φανεί ότι θα μιλούσε σωστότερα και πιο έγκυρα αν έλεγε: «είναι όλοι δειλοί». Κρύβονται κάτω από ήθη και απόψεις.

 

Κατά βάθος, κάθε άνθρωπος ξέρει καλά πως βρίσκεται στον κόσμο για μία φορά και μόνο, ως κάτι μοναδικό, και πως καμιά άλλη τόσο παράξενη σύμπτωση δε θα συνταιριάξει, για δεύτερη φορά, μια τόσο θαυμάσια πολλαπλότητα σε ενότητα, όπως είναι αυτός: το ξέρει αυτό, αλλά το κρύβει σαν μια κακή συνείδηση – για ποιο λόγο; Από φόβο μπρος στον γείτονα, ο οποίος απαιτεί τη σύμβαση, τη στιγμή που και ο ίδιος καλύπτεται με αυτή.

Τι είναι όμως αυτό που αναγκάζει κάποιον να φοβάται τον γείτονα, να σκέφτεται και να πράττει αγεληδόν, και να μην είναι ευχαριστημένος με τον ίδιο του τον εαυτό; Η ντροπαλοσύνη, ίσως, για λίγους και σπάνιους. Για τους περισσότερους, όμως, είναι η νωθρότητα, η φυγοπονία, δηλαδή εκείνη η ροπή στην οκνηρία, για την οποία μίλησε ο ταξιδιώτης.

Επιθυμίες και ηδονές στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ του Πλάτωνα: ο άνθρωπος, το λιοντάρι και το τέρας

Στο κορυφαίο έργο της παγκόσμιας φιλοσοφίας «Πολιτεία», ο Πλάτωνας δεν περιγράφει τόσο τη σωστή οργάνωση ενός κρατικού σχηματισμού, όσο τη μάχη που διεξάγεται στην ψυχή του ανθρώπου ανάμεσα στη λογική και στις επιθυμίες, μία μάχη από την οποία θα κριθεί εάν τελικά κατορθώσει να γευτεί τη μοναδική γνήσια ηδονή, αυτή του ιδανικού βίου.

του Δημήτρη Καλαντζή

Τα τρία μέρη που αποτελούν την ψυχή, κατά τον Πλάτωνα, είναι: το επιθυμητικό, το θυμοειδές και το διανοητικό.

Το επιθυμητικό μέρος της ψυχής εκφράζει τις σωματικές ή «άλογες επιθυμίες» του ανθρώπου, όπως τις ανάγκες του σώματος (πείνα, δίψα, ερωτική διάθεση κ.α.). Είναι η έδρα επιθυμιών, πολύτροπων και πολυώνυμων. Η πραγματοποίηση αυτών των επιθυμιών συνιστά ηδονή, η οποία όμως, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, είναι φαινομενική και επιφανειακή. Αν, για παράδειγμα, πεινάς και φας, έχεις απλά ικανοποιήσει την επιθυμία σου να σταματήσεις να πεινάς και τίποτα περισσότερο. Δεν μπορεί από το επιθυμητικό μέρος της ψυχής να προκύψει ουσιαστική ηδονή παρά απλή ικανοποίηση μίας σωματικής, άλογης ανάγκης.

Ο Ηράκλειτος για τους νεκρούς, τους κοιμισμένους, τους κοινούς θνητούς και τους φιλοσόφους.

Ιωάννινα – Οκτώβριος 2018

“Ο άνθρωπος τη νύχτα ανάβει ένα φως για τον εαυτό του και η όραση του σβήνει. Στη διάρκεια της ζωής του, όταν κοιμάται, αγγίζει τον θάνατο, μια και η όραση του έχει σβήσει, ενώ όταν είναι ξύπνιος αγγίζει τον ύπνο”

 

Πρόκειται για ένα από τα πιο συζητημένα αποσπάσματα. Η αδυναμία ορθής ερμηνείας του οδήγησε πολλούς μελετητές να προτείνουν διάφορες διορθώσεις στο αρχικό κείμενο του Κλήμεντος, οι οποίες όμως ελάχιστα συνέβαλαν στην κατανόηση του, καθ’ ομολογία των ίδιων των “διορθωτών” (Marcovich σ. 244). Θα επιχειρήσουμε λοιπόν να αναλύσουμε το απόσπασμα ως έχει, με οδηγό την κοσμοθεωρία του Ηράκλειτου.

Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η εμπειρία του ύπνου ως προσωρινός θάνατος της συνείδησης, όπου η όραση του κοιμισμένου σβήνει, δηλαδή χάνει την αυτοσυνειδησία του. Μέσα στον ύπνο του ανάβει ένα φως, το φως του ονείρου, το οποίο όμως δεν διαλύει το σκοτάδι της συνειδησιακής νύχτας, αντίθετα με όσα υποστηρίζουν οι θιασωτές των “μαντικών ονείρων: το σβήσιμο της όρασης (αποσβεσθείς όψεις) δεν οδηγεί σε μία πληρέστερη “ενόραση”, αλλά στην απώλεια της επαφής με τον εξωτερικό κόσμο και τη συνακόλουθη απόσυρση του κοιμωμένου σ ενα χώρο εντελώς υποκειμενικό όπου δεν έχει καν συνείδηση της ταυτότητας του..

Η παρανόηση των ονείρων (Φρειδερίκος Νίτσε)

Έργο έκθεσης μοντέρνας τέχνης στην Θεσσαλονίκη Ιούνιος 2017

Σε εποχές ακατέργαστων, αρχέγονων κουλτουρών, ο άνθρωπος πίστευε ότι μπορούσε να ανακαλύψει στα όνειρα έναν δεύτερο πραγματικό κόσμο: αυτή είναι η καταγωγή κάθε μεταφυσικής. Χωρίς τα όνειρα ο άνθρωπος δεν θα᾿βρισκε κανένα κίνητρο για να χωρίσει τον κόσμο στα δύο. Ο χωρισμός σε ψυχή και σώμα συνδέεται επίσης με τις αρχαιότερες απόψεις για τα όνειρα, όπως είναι η παραδοχή της ύπαρξης ενός ενσώματου ομοιώματος της ψυχής. Η παραδοχή αυτή δεν είναι παρά η ρίζα κάθε πίστης στα φαντάσματα και πιθανόν στους θεούς. «Ο νεκρός εξακολουθεί να ζει, επειδή εμφανίζεται στα όνειρα των ζωντανών». Σ’ αυτό το συμπέρασμα κατέληγαν οι άνθρωποι παλιότερα, για πολλές χιλιετηρίδες.

«Να ζεις μόνος ή μέσα σε μια στενή σχέση;»

Ο Ρ. Λ., είπε ότι είχε έρθει για να συζητήσουμε γύρω από ένα πολύ προσωπικό του πρόβλημα και έλπιζε να μην με πειράζει. Στην αρχή, το βρήκε δύσκολο να μιλήσει για τον εαυτό του και το πρόβλημά του, οπότε μιλήσαμε για διάφορα γενικά ζητήματα και μετά από λίγο, γλίστρησε σε σιωπή. Σύντομα, άρχισε σιγά-σιγά να μιλάει για τη ζωή του και τις δυσκολίες του. Εξήγησε ότι είχε παντρευτεί τρεις φορές, και ότι ο τρίτος του γάμος πήγαινε κι αυτός για διάλυση, κι ίσως έπαιρνε και τρίτο διαζύγιο. Ήταν βαθιά στενοχωρημένος γιατί ένοιωθε ότι το λάθος ήταν δικό του, αλλά δεν ήξερε πού βρισκόταν η αιτία των ατυχιών του. Εάν δεν έβρισκε την αιτία σκεφτόταν ότι θα είχε πάντα δυσκολίες με όλες τις σχέσεις του. Δεν ήθελε να πάρει διαζύγιο, αλλά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, προχωρούσε προς αυτή την κατεύθυνση, όπως με τους δύο προηγούμενους γάμους του.

ΨΧ – Αριστοτέλης: Η ευτυχία ως ύψιστο αγαθό

 

Ότι κάνουν οι άνθρωποι συνειδητά και σκόπιμα, το κάνουν, κατά τον Αριστοτέλη, για χάρη κάποιου πράγματος που τους φαίνεται καλό. Επιδιώκουμε ότι είναι καλό, και έτσι η επιδίωξη του αγαθού ή των αγαθών αποτελεί το κύριο κίνητρο των ανθρώπινων πράξεων. Ως εκ τούτου, η αριστοτελική ηθική βασίζεται σε μια γενική θεωρία της επιδίωξης και των αγαθών. Σε αυτή τη θεωρία η ευζωία, δηλαδή η ευτυχία (ευδαιμονία), διαδραματίζει τον ρόλο του ύψιστου αγαθού, δηλαδή του ύψιστου στόχου των επιδιώξεων μας.

Τι είναι αγαθό εξηγείται κατά τον απλούστερο τρόπο με τη βοήθεια ενός καταλόγου αγαθών υποδιαιρούμενων σε τρεις κατηγορίες: στα εξωτερικά αγαθά, στα εσωτερικά αγαθά του σώματοςκαι στα εσωτερικά αγαθά της ψυχής (Πολιτικά 1323a 24 κ.ε.). Στα εξωτερικά αγαθά ανήκουν μεταξύ άλλων ο πλούτος, η φιλία, η ευγενής καταγωγή, οι άξιοι απόγονοι, η τιμή, η εύνοια της τύχης. Στα εσωτερικά αγαθά του σώματος ανήκουν η υγεία, η ομορφιά, η δύναμη, οι αθλητικές ικανότητες, και ως εσωτερικά αγαθά της ψυχής εκλαμβάνονται οι διάφορες αρετές (Ρητορική Α 5).

Επικούρειες επιδράσεις στον διαφωτισμό

Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων – Οκτώβριος 2018

Το 1453 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη καταλύοντας την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, γεγονός που προκάλεσε σημαντικές επιπτώσεις στην υπόλοιπη Χριστιανική Ευρώπη. Μία από τις σημαντικότερες, ήταν ότι οι Οθωμανοί, έγιναν κύριοι του δρόμου του Μεταξιού, δηλαδή της χερσαίας διαδρομής που ένωνε την μεσαιωνική Ευρώπη με την Ανατολική Ασία και κυρίως την Ινδία και την Κίνα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, την αστρονομική άνοδο των προϊόντων των περιοχών αυτών και ιδίως των μπαχαρικών, που οι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούσαν στην συντήρηση των τροφίμων. Αιτία η   αισχροκέρδεια των Οθωμανών και των Βενετσιάνων συνεταίρων τους, που τα μετέφεραν στα λιμάνια της Ευρώπης από την  Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο.

Νίτσε – Ο θησαυρός μας βρίσκεται στην κυψέλη της γνώσης μας

Ο θησαυρός μας βρίσκεται στην κυψέλη της γνώσης μας. Και πάντα προς τα εκεί πηγαίνουμε, αφού είμαστε φτερωτά έντομα της φύσης και συλλέκτες του μελιού του νου

 

Όπως ο Σοπενχάουερ, έτσι και ο Νίτσε ενδιαφέρθηκε στη νεότητά του για το φάσμα των ανατολικών φιλοσοφιών που συγκλίνουν στην Ινδία. Κληρονόμος μιας μακράς πνευματικής παράδοσης προσανατολισμένης στο γνώθι σ αυτόν, ο Rαμάνα Mαχάρσι υπήρξε ίσως ο τελευταίος «μεγάλος γκουρού» που εργάστηκε με το όργανο που μας κάνει ανθρώπους: τον νου.